طرح بحث

همت و تلاش سر آغاز هر تحول و پیشرفتی است. نقش‌آفرینی ما آدمیان در دنیا جز با تلاش و همت محقق نمی‌شود. این بدان معنا نیست که تنها باید به مقوله کار و تلاش اندیشید و از دیگر موضوعات درپیوند با آن غفلت ورزید، یا بدون در نظر گرفتن شرایط، اصول، مبانی و ملاکهای مطرح در این موضوع، از همت و تلاش سخن گفت.

در نخستین فصل این پژوهش با طرح مباحث کلی در موضوع «همت و تلاش» به همت،‌ کار و تلاش در قرآن کریم، جایگاه این موضوع در احادیث اهل بیت می‌پردازیم تا دورنمایی کلی از موضوع به دست داده شود و از این رهگذر مطالب مطرح در فصلهای پیش رو بهتر فهمیده شود.

همت و تلاش

در فرهنگ فارسی و آموزه‌های دینی ما، واژ? همت و تلاش برابر واژه‌هایی مانند «کوشش جدی، رستگاری، ثبات داشتن، اعتدال، به‌روز بودن و به فردا موکول نکردن، نیت پاک و روشن، تدبیر داشتن، رسیدن به هر آنچه خواستن و بالاخره به سرانجام رساندن» است.

همت یکی از صفات و حالات بشر است که می‌‏توان آن را به «عزم راسخ و قوی»     تفسیر کرد. همت یکی از حالات نفسانی است که عزم جدی بر عملی را بر می انگیزد و مقاومت ها و موانع را از سر راه برمی دارد. این انگیزه قوی، در حوزه اراده قرار می گیرد. از این رو، می توان مدعی شد که همت، اراده قوی در انسان است که به عزم ختم می شود و شخص در صورت بهره مندی از این حالت و تبدیل آن به ملکه نفسانی، صاحب عزم می شود که در قرآن تنها شماری معدود و به اندازه انگشتان یک دست از پیامبران بدان ستوده شده اند و حتی به صراحت خداوند از عدم وجود عزم در حضرت آدم(علیه السلام) سخن به میان آورده و وی را بدین صفت نستوده است.

همت، به یک معنا همان اراده، قصد جدی، جزم و عزم راسخ بر انجام کاری و چیزی با وجود موانع و مقاومت هاست؛ زیرا در عزم این معنا دیده نشده است که حتما با موانع و مقاومت همراه باشد؛ در حالی که در همت بر چیزی، مولفه و عنصر مقاومت و مانع به عنوان امر اصلی درنظر گرفته می شود؛ زیرا حالت همت چنان که علامه طباطبایی در المیزان بیان می کند، در صورتی پدید می آید که خواسته شخص با مانع و مقاومت همراه باشد، از این رو به سبب موانع و مقاومت به عنوان دغدغه ذهنی شخص تبدیل شده و حزن و غم و اندوه او را برانگیخته است.

بالاگرفتن و استحکام همت در انسان، آدمی‌ را دگرگون     می‌‏سازد و صفات زیبای دیگری در وجود او رخ می‌‌نماید و زمینه زنده شدن و پایداری او را فراهم می‌‌سازد. ناگفته پیداست که تمامی‌ کسانی که عظمت یافته‌اند، به جایی رسیده‌‌اند و نام و نشانی از خود     به یادگار گذاشته‏اند همه در سایة همت والای خویش بوده است.

 بلندهمتی و سودای همپایی با بزرگان، زمینه ساز بلند بالایی مقام انسان است. بدون بلندهمتی، رویش و جوشش درونی رخ نخواهد داد، و انسان به تحفه های نوبه نو و روحی شکوفا دست نخواهد یافت. همچنین باید دانست که همت حقیقی در راه پیشرفت و شکوفایی چنان باید باشد که تمام وجود فرد را فرا گیرد و جز رسیدن به هدف چیز دیگری به ذهن انسان نیاید.

همت در قرآن

همت که از ریشه عربی واژه همّ (با میم مشدد) گرفته شده در فارسی     به معنای توجه ویژه همراه با عنایتقلبی به کار است. گرایش های شدید به چیزی و می‌ل باطنی همراه با عشق و شور به آن، ازمفاهیمی‌ است که از این واژه به ذهن می‌ آید.

در قرآن زمانی که سخن از عشق شورانگیز زلیخا به یوسف (علیه السلام) به میان می‌ آید، حالتی به تصویر کشیده می‌ شود که در آن زلیخا شرایطی را فراهم می‌ آوردتا شعف و سوز عشق خویش را به نمایش بگذارد و خواهان وصال با حضرت یوسف (علیه السلام) می‌شود. از این رو قرآن از تلاش و کوشش زلیخا و گرایش قلبی وی برای دست یابی به خواسته قوی و شدید خود با عنوان «همت» یاد می‌ کند. در این آیه هم چنین گزارش شده که اگر خداوند به برهان خویش حضرت یوسف (علیه السلام) را حفاظت نمی‌ کرد او نیز در شرایطی قرار می گرفت که چنین واکنشی از او صادر شود. خداوند می‌ فرماید:

?وَرَاوَدَتْهُ الَّتِی هُوَ فِی بَیْتِهَا عَن نَّفْسِهِ وَغَلَّقَتِ الأَبْوَابَ وَقَالَتْ هَیْتَ لَکَ قَالَ مَعَاذَ اللّهِ إِنَّهُ رَبِّی أَحْسَنَ مَثْوَایَ إِنَّهُ لاَ یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ¯وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلا أَن رَّأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ کَذَلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاء إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِینَ?[1]

و آن [بانو] که وى در خانه‏اش بود خواست از او کام گیرد و درها را [پیاپى] چفت کرد و گفت بیا که از آن توام [یوسف] گفت پناه بر خدا او آقاى من است به من جاى نیکو داده است قطعا ستمکاران رستگار نمى‏شوند. و در حقیقت [آن زن] آهنگ وى کرد و [یوسف نیز] اگر برهان پروردگارش را ندیده بود آهنگ او مى‏کرد چنین [کردیم] تا بدى و زشتکارى را از او بازگردانیم چرا که او از بندگان مخلص ما بود.

در این آیه به خوبی می‌ توان مفهوم همت و اهتمام را دریاف. همت را می‌توان عزم جدی و باطنی قوی همراه با عشق و شور شدید دانست که هیچ چیز نمی‌‌تواند مانع آن شود و صاحب همت را از هدف خود باز دارد. انسان یا جامعة با همت نیز این چنین شورانگیزانه درپی مقاصد بلند خود می‌رود و هرگونه چالش‌ها و موانع بازدارنده را از سر راه خودبرمی‌دارد و تا به مقصد و مقصود نرسد دست از تلاش و کوشش برنمی‌ دارد.